اثرات جایگزین گرده بر عملکرد کلنی های زنبورعسل

در مواقـع كمبـود گرده در طبیعت، عدم دسترسـی زنبورعسـل بـه منابـع مناسـب پروتئیـن، حیـات و بقـای کلنـی را بـا خطرهای جـدی روبـرو مـی کنـد و ایـن کمبـود اثـرات زیـادی بـر رشـد و نمو کلنـی و بقـای آن دارد. هـدف از اجـرای ایـن تحقیـق مقایسـه اثـر تغذیـه ای جانشـین گـرده حـاوی زرده خشک شـده تخممـرغ و مکمـل گـرده دارای دانـه گـرده خشک شـده بـر کلنی هـای زنبورعسـل بـود. صفـات مورد بررسـی در ایـن تحقیـق شـامل جمعیـت كلنی، پرورش نوزادان و رشـد جمعیـت، دوام و پایداری کلنی هـا و میـزان مصـرف و تولیـد عسـل بودنـد. ایـن تحقیـق در قالـب یـك طـرح كامـلا تصادفـی بـا سـه تیمـار و ده تکـرار انجـام شـد. نتایـج ایـن مطالعـه نشـان داد كـه در اولیـن و دومیـن مرحله اندازه گیـری میانگیـن جمعیـت، بیـن دو تیمـار جانشـین گـرده و مکمـل گـرده بـا تیمار شـاهد در سـه شهرسـتان موردنظـر اختلاف معنـی داری وجـود داشـت، همچنین بین دو تیمار جانشـین گرده و مکمـل گـرده نیز اختـلاف معنی داری مشـاهده شـد. در اولیـن و دومین مرحله شـمارش و اندازه گیری پـرورش نوزادان و رشـد جمعیـت در سـه شهرسـتان مذكـور تیمارهـای جانشـین گـرده و مكمـل گـرده بـا تیمار شـاهد اختـلاف معنی داری داشـتند .

میـزان تولیـد عسـل در سـه شهرسـتان مذكـور بیـن تیمـار جانشـین گـرده و مكمـل گـرده بـا تیمـار شـاهد اختـلاف معنـی داری وجـود داشـت. میـزان مصـرف زمسـتانه عسـل در سـه شهرسـتان، بین تیمار جانشـین گرده و مكمل گرده بـا تیمـار شـاهد اختـلاف معنـی داری وجـود داشـت. نتایج این مطالعه نشان داد در مواقع عدم دسترسی به گرده میتوان از ترکیبات جانشین گرده بدون ایجاد هرگونه عوارض جانبی استفاده نمود. جانشین گرده هیچگونه تأثیر منفی بر افزایش جمعیت، پرورش نوزادان و رشد جمعیت، مصرف عسل زمستانه و زنده مانی نداشت. در ضمن هزینه تمام شده استفاده از جانشین های گرده بسیار کمتر از مکمل های گرده است.

گـرده گل منبـع تأمیـن پروتئیـن مورد نیـاز زنبورعسـل اسـت و یـک کنـدوی معمولی در طول یک سـال بـه 18 کیلوگرم گـرده نیاز دارد. درصورتی‌کـه کلنـی بـه مقـدار مناسـب پروتئین دسترسـی نداشـته باشـد طول عمر زنبورعسل، پـرورش لارو و تولیـد عسـل کاهـش می یابـد کلنی هایـی کـه به میزان مناسـب گرده دسترسـی نداشـته باشـند، ظرفیـت کمتـری بـرای پـرورش جمعیـت جـوان خواهند داشـت، درنتیجـه به سـرعت دچـار کاهـش جمعیـت و درنهایـت از بیـن خواهنـد رفت، در ضمن ثابتشـده اسـت کمبود پروتئیـن توانایی زنبورعسـل در مقابـل بیماری هـا را به شـدت کاهـش میدهـد. معمـولا گـرده همیشـه در دسـترس نیسـت، لـذا گاهـی اوقـات بـه یـک منبـع پروتئینـی جایگزیـن بـرای اطمینـان از سـلامت زنبورهـا و ادامه رشـد کلنـی و همچنین حفـظ توانایی کلنی جهت گردهافشـانی، تولیدمثـل و تولیـد عسـل نیـاز اسـت. در حـال حاضـر جایگزین هـای مختلفـی جایگزین هایی کـه برخـی حـاوی گـرده و برخـی فاقـد آن هسـتند بـرای تغذیـه زنبورعسـل تهیه شـده اسـت که تعدادی از آنها به صـورت تجاری نیـز عرضـه میشـود. لیکـن جایگزینهـای حاوی گـرده، عـلاوه بر گـران بـودن میتواننـد عامـل برخـی از بیماری هـا را نیـز منتقـل نماینـد. مشکل عمده در گرده جمع آوری شده زنبورعسل وجود عوامل خطرناکی مانند فلزات سنگین، آفت‌کش ها، علف‌کش ها، میکوتوکسین ها، باکتری ها و آنتیبیوتیک ها است. به طورکلی آلودگی های باکتریایی و مایکوتوکسین ها مهمترین مشکل در گرده گل است. جمع آوری مواد غذایی مختلف توسط زنبورعسل به معنای تأمین نیازهای زنبورعسل نیست. زنبورعسل در حین جمع آوری مواد غذایی، بسیار از مواد که شباهت به گرده داشته باشند ازجمله گردوغبار، غذای پرندگان و حتی موادی که ارزش غذایی نداشته باشند را جمع آوری می‌کند، لیکن ارزش این مواد با اندازه گیری تأثیر آنها بر روند تولید لارو و شفیره که احتمالا مهمترین ویژگی است قابل اندازه گیری است. تعیین تأثیر این مواد مستلزم کنترل دقیق کلنی ازلحاظ تأثیر آنها بر روند تولید لارو و شفیره درکلنی است که قطعا کاری زمانبر و پرهزینه است. یکـی از روش هـای سـریع ارزیابـی ارزش غذایـی ترکیبـات جایگزیـن، محصـور کـردن تعـدادی زنبـور بالـغ در قفـس و تغذیه آنهـا بـا مـاده موردنظر به مـدت 6 روز اسـت و سـپس اندازه گیری میـزان پروتئیـن همولنـف زنبـوران اسـت، ایـن روش در حـال حاضـر در ارزیابـی ارزش غذایـی ترکیبات جایگزیـن کاربرد زیادی دارد از دیگـر روشهـای ارزیابـی ارزش غذایـی مـواد جایگزیـن گـرده، اندازهگیری میـزان پروتئین در نـان گـرده ذخیره شـده در سـلول های شـان که تخمیر میشـود و یـا ویتلـوژن )ویتلوژنیـن موجـود در چربـی سـر و شـکم زنبـور اسـت .که در صـورت وجود پروتئین مناسـب در ماده جایگزیـن گرده، دارای بیش ترین می زان پروتئین خواهند بود .همچنیـن بـا توجـه بـه ارتبـاط مسـتقیم میـزان گـرده و مـاده جایگزیـن بـا سـطح پـرورش لارو درکلنـی و تولیـد عسـل، یکـی دیگـر از روشهـای ارزیابـی مـواد جایگزیـن گـرده، اندازه گیـری صفت هـای مزبور مـی باشـد. مواد و روش ها ایـن مطالعـه در سـه زنبورسـتان در شهرسـتان هـای سـنندج، مریـوان و سـقز انجـام شـد. مقدمـات طـرح بـا هماهنگـی ادارات ترویـج و امـور دام در شهرسـتان های مذكـور، بـا انتخـاب زنبوردار علاقه مند شـروع شـد. در شـروع طرح در هر شهرسـتان نسـبت به پـرورش 40 ملکـه خواهـری جفـت خـورده جهـت حـذف تأثیرات ژنتیکـی نقـش ملکـه بـر نتایـج طـرح اقـدام شـد. کلنی هـا پـس از یکسـان سـازی بـر اسـاس جمعیـت، سـطح پـرورش نـوزادی و مقـدار غـذای موجـود در کنـدو انتخاب شـدند. در هر زنبورسـتان 30 كلنـی مـورد آزمایـش به طور کامـلا تصادفی با انجام قرعه‌کشـی بـه سـه گـروه ده كندویـی تقسـیم شـدند. هـر دسـته عـلاوه بـر دارا بـودن شـماره كنـدو، با علامت رنگی مشـخص شـدند. این مطالعه در قالـب یـك طـرح كامـلا تصادفـی در دو تیمـار با دو جیـره غذایی متفـاوت و یـك تیمـار شـاهد در ده تكـرار انجام شـد. جیره های مورد آزمایش به شرح زیر بود:

جانشین گرده: پودرکنجاله سویا، شكر، مخمر، شیرخشک ‌کم چرب، زرده خشک تخم مرغ، آنتیبیوتیک اکسی تتراسیکلین، سركه، عسل، آب.

مکمـل گـرده: پودركنجاله سـویا، شـكر، مخمر، شیرخشـک کم چـرب، دانـه گـرده خشـک، آنتیبیوتیک اكسـی تتراسـیكلین، سركه، عسـل، آب.

گروه شـاهد: جیـره شـامل شـربت

آب: شـكر 1:2 در اوایل پاییـز و 1:1 در اوایـل بهـار برحسـب وزن بـود كـه به طـور عـادی تغذیه شـدند. لازم بـه توضیـح اسـت كـه ایـن حجم هـا جهـت تهیـه 10 قـرص كیـك 1400 گرمـی بـرای هـر جیـره بـود كـه در سـه مرحلـه پاییـز و زمسـتان جهـت تغذیـه تحریكـی در اختیـار هرکـدام از ده كلنـی قـرار گرفـت )یـك قـرص 550 گرمـی كیك بـه هـر كلنـی در مهرماه، یـك قـرص 350 گرمـی كیك بـه هر كلنـی در اولیـن روز آفتابی نیمه اول اسـفند و یـك قـرص 500 گرمـی كیك بـه هر كلنـی در حدود دو هفتـه بعـد از دومیـن تغذیـه(، همراه ایـن کیکها تغذیه با شـربت 1:2 در اوایـل پاییـز جهـت ذخیره سـازی کلنی هـا و تغذیـه 1:1 در اوایـل بهـار جهـت تحریـك کلنی هـا به طـور عـادی انجـام گرفت. کلنی هـای مـورد آزمایـش پـس از مبـارزه بـا انـگل واروآ، انجام عملیـات پیشـگیری و ذخیـره كافـی عسـل و اطمینـان نهائـی از وجـود ملكـه و وضعیـت تخمگـذاری كنتـرل و جهـت زمسـتان گذرانـی آمـاده شـدند.

در بررسی بهاره عوامل اصلی موردمطالعه عبارت بودند از:

1-میزان جمعیت: برای اندازه گیری میزان جمعیت به صورت قابی عمل گردید یعنی پر بودن دو طرف قاب پوشیده از جمعیت یك قاب کامل محسوب شد و كمتر از آن كسری از عدد یك تلقی گردید. این اندازه گیری در دو مرحله در اواخر فروردین ماه و اوایل خردادماه در شهرستان های مذكور انجام گردید و داده های جمع آوری شده جهت بررسی های آماری در برگه های تهیه شده ثبت گردید.

2-خوش خوراکی جیره ها: کیک هـای جانشـین و مكمـل در سـه مرحلـه بـه ترتیـب در وزن هـای 550 ،350 و 500 گرمـی در اختیـار گـروه کلنی هـای مربـوط بـه هـر جیـره قـرار گرفـت. بـه هنـگام گذاشـتن یـك كیـك بـر روی قاب هـا، باقیمانـده كیـك مرحلـه قبـل در صـورت وجـود، جمـع آوری و در كیسـه نمونـه بـرداری بـا شـماره همـان كنـدو و شهرسـتان ریختـه شـده تـا بعـدا وزن گـردد. جمـع آوری بقایـای آخریـن مرحلـه تغذیـه در اواخـر فروردیـن در اولیـن بازدیـد بهاره صـورت گرفت اصـولا مقدار كیك مانـده در كندوها خیلـی ناچیز در حـدود چنـد گرم بـود. بطوریكه دو جیـره مذكور به محض گذاشـته شـدن بـر روی قاب هـا توسـط زنبـوران محاصـره و در عـرض چنـد روز تمـام میشـد

3-پرورش نوزادان و رشد جمعیت: پـرورش نـوزاد و رشـد جمعیـت از طریـق اندازه گیـری سـطح شـان حـاوی نـوزادان تخـم، لارو و شـفیره( بهوسـیله قـاب خالـی تقسـیم بندی شـده بـه مربع هـای 5×5 سـانتی متـر انجـام گردیـد و ایـن اندازه گیری هـا در دو مرحلـه، اواخـر فروردیـن مـاه و اوایـل خردادمـاه در شهرسـتان های مربوطه با قـرار دادن این قاب انجام گردیـد و میـزان پـرورش نـوزادان و رشـد جمعیـت در هـر كلنـی برحسـب سـانتیمتر مربـع محاسـبه شـد.

4 -مصرف غذای زمستانه در فروردیـن مـاه در اولیـن بازدیـد از کلنی هـا، میـزان غـذای مصرفـی زمسـتانه هـر کلنـی محاسـبه و ثبـت شـد. مصرف كیك به وسیله زنبورعسل خضری و همکاران: اثرات جایگزین گرده بر عملکرد کلنی های زنبورعسل استان کردستان 19 دوفصلنامه علمی ترویجی علوم و فنون زنبورعسل

5 -مقاومت و پایداری كلنی: به منظـور تعییـن دوام و مقاومـت کلنی هـا در طـول زمسـتان، كلیـه کلنیهـا در اوایـل بهـار حـدود یـك مـاه پـس از مشـاهده شـکوفه های بهـاری بازدیـد گردیـده و کلنی هایی كه حداقل شـش قـاب حـاوی تخـم و لارو و شـفیره در دو طـرف قـاب و آمادگـی لازم جهـت تقسـیم و یـا تولید بچه كندو را داشـتند به عنـوان کلنی های پایـدار و مقـاوم در طول زمسـتان شناسـایی شـدند. هـدف از اجـرای ایـن تحقیـق مقایسـه تأثیر دو جیره جانشـین گـرده حاوی زرده خشک شـده تخم مـرغ و مکمل گـرده دارای دانه گـرده خش کشـده بـر جمعیـت كلنـی، پـرورش نـوزادان و رشـد جمعیـت، دوام و پایـداری کلنی ها و میزان مصرف و تولید عسـل و مقایسـه آنها با تیمار شـاهد در سـه شهرسـتان اسـتان کردستان بود. بحث و نتیجه گیری: بـا توجـه بـه نتایـج حاصلـه از تجزیه و تحلیـل آمـاری اطلاعـات به دسـت آمده از انجـام آزمایـش و همچنیـن مشـاهدات مسـتقیم و سـوأل از زنبـورداران طـرف همـكاری، تأثیـر تغذیـه به وسـیله مكمـل و جانشـین گـرده بـر روی میـزان جمعیـت، تعداد نـوزادان پرورش یافتـه، دوام و پایـداری كلنـی ها، كاهش تلفات زمسـتانه و افزایش تولید عسـل، نهایتا افزایش بهره وری و توسـعه زنبورداری مؤثـر بـوده اسـت. در اندازه گیری مرحلـه اول نتایج نشـان داد كه میانگین جمعیت در جانشـین گرده، مكمل گرده و گروه شـاهد به ترتیب در شهرسـتان سنندج 3/7 ،8/6 و 5 و در شهرسـتان مریوان به ترتیب 8 ،9/7 و 5/4 و در شهرسـتان سقز بـه ترتیـب 6/7 ،2/7 و 1/5 قـاب بـود. در شهرسـتان مریـوان بیـن دو تیمـار جانشـین گـرده و مکمـل گـرده بـا تیمـار شـاهد اختـلاف معنی دار وجود داشـت. در شهرسـتان سـنندج و سـقز بیـن تیمـار مكمـل گـرده، جانشـین گـرده و تیمـار شـاهد اختلاف معنـی داری وجـود داشـت. در اندازه گیـری مرحلـه دوم جمعیـت، نتایـج نشـان داد كـه میانگیـن جمعیـت در گـروه جانشـین گـرده، مكمـل گـرده و گـروه شـاهد بـه ترتیب در شهرسـتان سـنندج 8/13 ،8/12 و 46/8 ،در شهرسـتان مریـوان بـه ترتیـب 9/14 ،55/13 و 02/9 و در شهرسـتان سـقز بـه ترتیـب 8/13 ،89/12 و 4/8 قـاب بـود. بررسـی های آمـاری نشـان داد کـه در سـه شهرسـتان مذكـور بیـن سـه تیمـار مكمـل گـرده، جانشـین گـرده و تیمـار شـاهد اختـلاف معنی داری وجود داشـت. بر اسـاس اطلاعات به دسـت آمده میانگیـن پـرورش نـوزادان بـا اسـتفاده از جانشـین گـرده، مكمـل گـرده و شـاهد بـه ترتیـب در شهرسـتان سـنندج 4070 ،4120 ،2690 ،در شهرسـتان مریـوان بـه ترتیـب 4640 ،4470 ،2830 و در شهرسـتان سـقز بـه ترتیـب 4320 ،4240 ،2860 سـانتیمتر مربـع بـود. همچنیـن در دومیـن مرحلـه شـمارش و اندازهگیـری پـرورش نـوزادان و رشـد جمعیـت در شهرسـتان سـنندج برای جانشـین گرده، مكمل گرده و شـاهد بـه ترتیـب 5380 ،5200 و 3990 ،در شهرسـتان مریوان به ترتیب 5700 ،5540 ،4020 و در شهرستان سقز به ترتیب 5530 ،5720 و 3800 بود كه در سـه شهرسـتان مذكـور، در دو مرحله تیمارهای جانشـین گـرده و مكمل گـرده با تیمار شـاهد اختـلاف معنی داری مشـاهده شـد. بـا توجـه بـه مشـاهدات و بررسـی میزان مصـرف خـوراک کلنی هـا، هـر دو جیـره خوش خـوراک بـود و در هـر سـه مرحلـه مقـدار باقیمانـده خـوراك بسـیار كـم و قابلچشمپوشـی بـود. بـر اسـاس بازدیـد کلنی هـا در فروردین مـاه تعـداد کلنی هـای تلف شـده در طـول زمسـتان در هـر گـروه مشـخص گردیـد. بیشـترین میـزان تلفـات کلنـی هـا در هـر شهرسـتان در گـروه شـاهد بـود و رونـد افزایشـی تلفـات کلنـی ها بـه ترتیـب در شهرسـتان مریوان، سـقز و سـنندج مشـاهده شـد.

ازنظر دوام و پایداری کلنی هـا، بیشـترین تعـداد كلنـی پایـدار بـه ترتیـب مربـوط بـه جانشـین گـرده و مكمـل گـرده و كمتریـن آن مربوط بـه کلنی های گـروه شـاهد بـود. بنابرایـن می تـوان نتیجـه گرفـت كـه احتمـالا خوش خوراکـی و قابلیـت هضـم بـالای جیره هـای مورد اسـتفاده ازیک طـرف سـبب افزایـش طـول عمـر زنبـوران كارگـر و از طـرف دیگـر، موجـب تحریـك تخم ریـزی پیـش از موعـد ملكـه و افزایش جمعیـت و درنتیجـه افزایش تعـداد کلنی هـای پایـدار در اول بهار نسـبت بـه گـروه شـاهد باشـد. میـزان تولیـد عسـل در شهرسـتان مصرف باقیمانده كیك به وسیله زنبورعسل در تیمارهـای جانشـین گـرده، مكمـل گـرده و شـاهد بـه ترتیـب 63/13 ،54/13 و 7/8 كیلوگـرم، در شهرسـتان سـقز بـه ترتیـب 3/14 ،42/14 و 45/9 كیلوگـرم و در شهرسـتان مریـوان 7/15 ،8/15 و 1/12 كیلوگـرم بـود كـه در سـه شهرسـتان مذكور اختـلاف معنی داری بین تیمار جانشـین گرده و مكمـل گـرده بـا تیمـار شـاهد وجـود داشـت. میـزان مصـرف زمسـتانه عسـل در شهرسـتان سـنندج در تیمارهـای جانشـین گـرده، مكمـل گرده و تیمار شـاهد بـه ترتیب 3881 ،3832 و 4300 گـرم، در شهرسـتان سـقز بـه ترتیب 4069 ، 4016 و 4492 گـرم و در شهرسـتان مریـوان بـه ترتیـب 4070 ، 4020 و 4490 گـرم بـود. كـه در سـه شهرسـتان مذكـور بیـن تیمـار جانشـین گـرده و مكمـل گـرده بـا تیمار شـاهد اختـلاف معنـی داری وجـود داشـت. بررسـی های آمـاری نشـان داد کـه تفـاوت معنـی داری مابیـن تأثیـر جیره هـای جانشـین گرده و مکمـل گرده بر صفات جمعیت مرحلـه اول و دوم شهرسـتان مریـوان، لارو مرحلـه اول و دوم، تولید عسـل و مصرف عسـل زمسـتانه وجـود نداشـت لیکـن تفـاوت تأثیـر جیره هـای جانشـین گـرده و مکمـل گرده بـر جمعیت مرحلـه دوم هـر سـه شهرسـتان و مرحلـه اول شهرسـتان های سـنندج و سـقز معنـی دار بـود. میانگین تلفات زمستانه در تیمارهای مختلف در سه شهرستان میانگین و اشتباه معیار جمعیت قاب مرحله اول و دوم شهرستان های مختلف در تیمارهای موردبررسی صفت جمعیت مرحله اول شهرستان سنندج جمعیت مرحله اول شهرستان سقز جمعیت مرحله اول شهرستان مریوان جمعیت مرحله دوم شهرستان سنندج جمعیت مرحله دوم شهرستان سقز جمعیت مرحله دوم شهرستان مریوان جانشین گرده تیمار حروف لاتین غیرمشابه در هر ردیف نشاندهنده اختلاف معنیدار است.

خضری و همکاران: اثرات جایگزین گرده بر عملکرد کلنی های زنبورعسل استان کردستان 21 دوفصلنامه علمی ترویجی علوم و فنون زنبورعسل جدول2 )میانگین و اشتباه معیار پرورش نوزاد و رشد جمعیت سانتیمتر مربع مرحله اول و دوم شهرستان های مختلف در تیمارهای موردبررسی صفت پرورش نوزاد مرحله اول شهرستان سنندج پرورش نوزاد مرحله اول شهرستان سقز پرورش نوزاد مرحله اول شهرستان مریوان پرورش نوزاد مرحله دوم شهرستان سنندج پرورش نوزاد مرحله دوم شهرستان سقز پرورش نوزاد مرحله دوم شهرستان مریوان جانشین گرده تیمار حروف لاتین غیرمشابه در هر ردیف نشان دهنده اختلاف معنی دار است.

به صـورت طبیعـی گـرده تنهـا منبـع پروتئیـن در رژیـم غذایـی زنبورعسـل اسـت کـه حـاوی تمـام چربی هـا، ویتامین هـا و مـواد معدنی موردنیاز برای رشـد طبیعی و توسـعه کلنی اسـت تأمیـن پروتئیـن بـرای بقـای کلنـی ضـروری اسـت لـذا از هـر راهـی و منبعـی ایـن پروتئیـن بایـد تأمیـن شـود. اسـتفاده از پـودر سـویا و مخمـر به عنـوان منبـع تأمیـن پروتئین و اسـید آمینه های موردنیـاز زنبورعسـل امکان تهیـه جایگزین های گـرده را فراهـم نموده اسـت. زنبورعسـل کمبود گـرده درکلنی را با کاهـش تخم گذاری، کـم کردن تغذیـه لاروها و کانیبالیسـم جبران می‌کنـد و همچنیـن گرده کمتـری در اختیار لاروهای مسـنتر قرار میدهـد تحقیقـات انجام شـده نشـان میدهـد که میـزان پروتئیـن مواد جایگزیـن در حـد 20 الـی 30 درصـد تأثیـر مثبتـی بـر رشـد و نمـو لاروهـا دارد لیکـن درصورتی‌که میزان پروتئین ترکیبات جایگزین گـرده کمتـر از 10 %یـا بیشـتر از 50 %باشـد مانـع رشـد و نمـو لاروها شـده و تأثیـر منفی در رشـد کلنـی دارد در ایـن مطالعـه از دو فرمـول مختلـف جهـت تهیـه جایگزیـن گـرده اسـتفاده شـد کـه در جیـره مکمـل(16-24) 22 از گـرده خشک شـده اسـتفاده گردیـد لیکـن در جیـره جانشـین گـرده به جـای گـرده از پـودر تخم مـرغ خشک شـده اسـتفاده شـد به طوری‌کـه در جیـره جانشـین گـرده منابع تأمین‌کننـده پروتئین شـامل پودرکنجاله سـویا، مخمـر و زرده خشک شـده تخم مرغ بود ولـی در جیـره مکمـل گـرده منابـع تأمین‌کننـده پروتئیـن شـامل پودرکنجاله سـویا، مخمـر و دانـه گـرده خشک شـده بـود. نتایـج اسـتفاده از ایـن دو جیـره نشـان میدهـد کـه در مواقـع عـدم دسترسـی بـه گـرده میتـوان از ترکیبـات جایگزیـن بـدون ایجـاد هرگونـه عـوارض جانبـی اسـتفاده نمـود به طوری‌کـه نه تنها تأثیـری بـر جمعیت بالـغ، تولید لارو، تولید عسـل، مصرف عسـل زمسـتانه وزندهمانـی نداشـته اسـت بلکه بـه دلیل احتمـال انتقال بیماری هـای مختلـف توسـط گـرده ضریـب اطمینـان اسـتفاده از جایگزین هـای فاقـد گـرده بیشـتر از جایگزین هـای حـاوی گـرده اسـت. از دیگـر سـو شـرایط نگهـداری گـرده توسـط فروشـندگان اکثـرا رعایـت نمی شـود به طوری‌کـه معمـولا گـرده را در یخچـال نگهـداری مینماینـد درحالی‌که گرده بایـد در دمـای منفـی 18 درجـه سـانتیگراد نگهـداری شـود و در زمـان نیـاز مقـدار لازم از حالت انجماد خارج شـده و مورداسـتفاده قـرار گیـرد. بـا توجـه بـه نتایـج میتـوان نتیجه گیـری نمـود کـه مصـرف جانشـین ها و مکمل هـای غذایـی گـرده گل در مواقعـی كـه گـرده در طبیعـت كـم باشـد تأثیـر بسـیار خوبـی در عملكـرد زنبورعسـل اعـم از پـرورش نـوزاد، رشـد جمعیـت و نهایتـا تولیـد عسـل دارد و همچنیـن دارای تأثیـر مثبتـی در زمسـتان گذرانـی وزندهمانـی کلنی هـا دارد کـه منجـر بـه افزایـش بهـره وری و رونـق صنعـت زنبـورداری خواهـد شـد.

منبع ها: مجله علوم و فنون زنبورعسل